سرگذشت زنان شاعر و سخنور افغان

 

نوشته: وحیده زلمی

در آسمان پر ستاره و درخشان شعر و ادب کشور ما شاعران و نویسندگان پر فروغی از دور ونزدیک در حال درخشش و پرتو افشانی و تابیدن هستند. در میان این ستارگان، ستاره پر درخشش و روشن رابعه جلایش و درخشندگی خاصی دارد. رابعه این دخت پر تلاش و با قریحت بلخ که از جمله همعصران رودکی بود، در قرن چهارم در بلخ زاده شد.اشعاروکلام زیبایش توانایی استادانه وی را نشان می دهد. محترم حیدر ژوبل ادبیات شناس شناخته شده کشور در مورد شعر رابعه می گوید که:

« شعر عرفانی رابعه بنیاد تصوف در ادبیات دری است.»

را بعه عاشق غلامی بنام بکتاش شد و این عشق شور تازه و نیروی بزرگی برایش بخشید. در پناه این عشق، با شجاعت و دلیری در راه رسیدن به حق انتخاب آزادانه همسر تا سر حد مرگ پایمردی و استقامت کرد و از هیچکس نهراسید. رابعه در بعد شعر و ادب و در استقامت و دلیری، زنی نمونه بود. به دری و عربی با شیرینی و زیبای شعر می گفت و از سوی دیگر درفش عدالت و حق طلبی را هرگز از دست نینداخت و تا سر حد مرگ در این راه مبارزه و تلاش نمود.

شیخ فریدالدین عطار در الهی نامه اش بیش از 500 بیت در وصف عشق رابعه و ادبیات زیادی از رابعه این دلیر زن بلخ بامی را نقل کرد. جامی هروی نیز در نفحات الانس خویش که در باره زنده گی و کارکرد های 614 تن از عالم ها و شخصیت های فاضل جهان ادب و تصوف نوشت. از رابعه به نیکویی و احترام یاد کرده و شعرهایی از وی نقل کرده است و ابوسعید ابوالخیر نیز ابیاتی از شیردخت بلخ را می خواند.

در ادامه راه رابعه، مهستی زن با دانش شاعر و ادیب عصر غزنوی ها بود که در ضمن اینکه شیوا می سرود، از اندیشه آ زادی و برابری دفاع می نمود و در این راه دو بار زندانی شد ولی از راه برنگشت و از آزادی و حق طلبی دفاع کرد.با استیلای چنگیز و تیمور لنگ رکود صد ساله در جهان ادب و فرهنگ کشور ما رونما گردید که با آغاز عصر تجدد و رنسانس شرق منحیب روح عالم میان سالهای 770-807 خورشیدی در عهد سلاطین تیموری هرات شعر و ادب، تاریخ نویسی، نقاشی معماری… رونق کم نظیری یافت. در این عصر زن پر تلاش و ادب پرور دودمان تیموری، گوهر شاد بیگم همسر شاهرخ میرزا، که علاقه فراوان به تعلیم و تربیت و علم داشت امر به ساختن مسجد گوهر شاد، ومدرسه و مصلای هرات منحیث شهکار های هنری وقت داد. وقتی شاهرخ میرزا در سال 1347 میلادی در فارس مرد، گوهر شاد بیگم تمام راه را با جسد شوهر یکجا طی نمود و بعدا برای چندین سال از امپراتوری بزرگ تیموریان هرات را رهبری کرد. وی زن دادخواه و عدالت پسند بود. وقای مهری هروی شاعر توانای هرات از دست بیعدالتی شوهر شکایت کرد گوهرشاد بیگم امر به عدالت کرده از حق مهری دفاع نمود.

کاروان زنان شاعر، ادیب میهن را گلبدن دختر بابر با نوشتن شرح حال و احوال زنده گی بابر و پسرش ( برادر گلبدن بیگم ) در کتاب همایون نامه ادامه داد. این کتاب زیبا مأخذ عمده تاریخنگاران در مطالعه و بررسی ویدادهای عصر بابر و فرزندان وی به حساب می آید. با پایان دادن استیلای بیگانگان توسط میرویس هوتکی جهان شعر و ادب کشور بار دیگر رونق گرفته و اعتلا نمود. نازو انا مادر میرویس نیکه و زینب هوتکی دخترانش از جمله شاعران توانایی بودند که زینب با توانایی به زبان دری نیز شعر میگفت. آنها هر دو به میرویس نیکه مشورت میدادند و در تصامیم سیاسی نقش داشتند. زینب هوتکی در حرم پدر به تدریس و آموزش زنان پرداخت. احمد خان با گرفتن قدرت سیاسی و احیای مجدد امپراتوری خراسان زمینه های مناسبی برای انکشاف و گسترش شعر و ادب را فراهم آورد. وی که ادب پروری و شعر سرودن را با شیر مادر در خود داشت به زبان های دری و پشتو بدون تعصب و تنگ نظری شعر سرود. زرغونه انا مادر احمد شاه بابا از جمله شاعران پر استعداد و توانای زبان پشتوn بوده، اشعار زیادی از وی باقیمانده است.

عایشه دورانی در عهد راحت طلبی و عیاشی فرزندان احمد شاه استعداد و نبوغ زیادی در سرودن شعر از خود نشان داد. وی در سنین جوانی شعرهای زیبایی سرود و مجموعه شعری وی در سال 1889 میلادی در کابل به طبع رسید نخستین دیوان چاپی یک زن افغان می باشد.

مرگ پسران فیض طالب در جنگ کشمیر روح و روان مادر با احساس و خوش قریحه را چنان داغدار ساخت که شعرهای بعدی وی به غمنامه ای در سوگ فرزند تبدیل شد.

محجوبه هروی، مخفی بدخشی، صنوبر، مستوره غوری مریم کنیزک … و ده ها زن دیگر وطن راه رابعه نازو را ادامه دادند و یکجا با مردان ادیب و شاعر، کاروان طولانی و پایان ناپذیر شعر، عرفان و ادب کشور را غنی و نیرومند ساختند.

با اعلام استقلال کشور توسط امان الله خان، نهضت نسوان میهن گسترش و اعتلای چشمگیری نمود. زنان در دربار و در پیشاپیش آن ملکه منور و متجدد ثریا، سراج البنات، اسما رسمیه معروف به بی بی عربی و روح افزا معروف به منشیه ( همسر و برادرزاده علامه محمود طرزی ) و زنان منور و پر تلاش بیرون دربار چون مستوره افغان، عذرا خانم… مشترکاً به خاطر تعلیم و آموزش زنان، اعطای حقوق و آزادی های اجماعی و سهمگیری در حیات اقتصادی کشور تلاش نمودند. تاًسیس نخستین جریده زنان که توسط خود زنان تهیه و منتشر میشد یکس از گامهای مهمی بود که در راه گسترش نهضت نسوان در این عصر برداشته شد.

ارشاد النسوان که در حوت 1299 به مدیریت محترمه اسما رسمیه و سر محرری خانم روح افزا به نشر رسید تحت شعار:

خا مه ام رشاد نسوان میکند

این قدر ها وصف عرفان می کند

اقبال چاپ یافت ولی به زودی در نتیجه توطیه های دشمنان سیه دل داخلی و فرنگی ها از چاپ باز ماند.

محترم پوهاند کتظم آهنگ در کتاب سیر ژورنالیسم در افغانستان مینویسد:

(ارشاد النسوان به مثابه یک « دولت مستعجل » برای آگاهی و تعلیم زنان افغان خوب درخشید، ولی زود غروب کرد و بعد از آن برای چندین سال زنان وطن ما از این نعمت بی بهره مند بودند.)